Hakaslar Kimdir: Sibirya’nın Kadim Türk Halkı

Sibirya’nın eşsiz coğrafyasında, Orta Yenisey Vadisi’nin derinliklerinde kök salmış, zengin bir tarihe ve kültüre sahip bir Türk halkı yaşar: Hakaslar. Günümüzde kendilerine “Tadar” diyen bu topluluk, ağırlıklı olarak Hakasya Cumhuriyeti topraklarında yaşamaktadır. Peki, bu kadim halkın kimlik serüveni nasıl şekillendi ve onları diğer Türk topluluklarından ayıran özellikler nelerdir?

Hakaslar Nerede Yaşıyor? Demografik Bir Bakış

Hakasların büyük çoğunluğu, adını taşıdıkları Hakasya Cumhuriyeti‘nde ikamet etmektedir. Ancak, küçük gruplar halinde de komşu bölgelerde varlıklarını sürdürürler:

• Krasnoyarsk Krayı’nın bitişik bölgeleri (Ujur ve Şarıpovo ilçeleri)
• Komşu Tuva Cumhuriyeti (1989’da 2258 kişi iken, 2002 nüfus sayımına göre 1219 kişi).

2002 yılı nüfus sayımı verilerine göre Hakasya Cumhuriyeti’nin ulusal yapısı oldukça çeşitlidir:

Hakas Adının Kökeni: Tarihsel Bir Dönüm Noktası

Çarlık Rusyası döneminde Hakaslar, Sibirya’daki diğer birçok Türk halkı gibi genellikle “Tatarlar” (Minusinsk, Açinsk, Abakan Tatarları) veya “yabancılar” olarak adlandırılırdı. “Hakas” terimi, Minusinsk çanağının yerli halkını tanımlamak için Sovyet döneminin ilk yıllarında resmi olarak benimsendi. Bu terim, yerel aydınlar tarafından Çin kaynaklarından ödünç alınmıştır. Çin’in Tang Hanedanlığı’nın (9.-10. yüzyıllar) yıllıklarında, Yenisey Kırgızlarının adı “Hyağas” (Xıacısı) şeklinde geçmekteydi (Yahontov, 1970).

1923 yılında Hakas Uyezdi’nin (ilçesinin) kurulmasıyla resmi olarak onaylanan bu etnonim, Orta Yenisey vadisinin modern nüfusunu Kırgızlarla özdeşleştirerek onların siyasi yeniden doğuşuna katkıda bulunmuştur. Ancak, bu yapay terimin benimsenmesi nedeniyle, bilimsel literatürde Hakasların, Kaçinler, Sagaylar, Kızıllar, Koyballar ve Beltirler gibi etnografik grupların Sovyet yönetimi altında yapay birleşimi olduğu yönünde tartışmalı bir görüş de yayılmıştır (Bruk, 1981; Kozlov, 1982).

Hongoray ve Hakasların Gerçek Adı

17.-18. yüzyıl Doğu yazılı belgelerine göre, Hakas-Minusinsk bölgesi “Hongoray” olarak adlandırılıyordu. Araştırmacılar, Hakas folklorunda sıkça rastlanan “Hooray” kelimesinin de bu terimle ilişkili olduğunu ve bunun tüm Hakas atalarının tarihsel öz adı olduğunu öne sürmektedirler. (Bu konuda “Etnografik Obozreniye” dergisinde 1992’de bir tartışma da yapılmıştır.)

Hakasların Etnografik Grupları: Çeşitlilik İçinde Birlik

Günümüzde Hakaslar, dört ana etnografik gruba ayrılmaktadır:

• Kaçinler (Haaş, Haas)
• Sagaylar (Sagay)
• Kızıllar (Hızıl)
• Koyballar (Hoybal)

Bu grupların her birinin (Koyballar hariç) kendi diyalektiği bulunmaktadır. Koyballar ise Kaçinler tarafından neredeyse tamamen asimile olmuşlardır ve etnik kimliklerini yalnızca Hakasya Cumhuriyeti’nin Bey ilçesine bağlı Koybalı köyünde koruyabilmişlerdir. Bu durum, Hakas gruplarının etnik kimliklerini ve öz bilincini günümüze kadar istikrarlı bir şekilde sürdürdüklerini göstermektedir.

Matur Nehri vadisi ve Taştıp’ın yukarı çığırlarında yaşayan Hakas nüfusu Şor diyalektiğini konuşur. Kendilerini Sagay olarak görseler de, Sagaylar onları ayrı tutar ve “çıstangas” olarak adlandırır. 1913’e kadar bu bölge sakinleri resmi olarak Tomsk Guberniyası’nın Kuznetsk Uyezdi’ne bağlıydı. Taştıp Nehri vadisindeki Sagaylarla kültürel ve ekonomik bağlarına rağmen, dilsel yakınlıkları ve Kemerovo Oblastı’ndaki tayga Şorlarıyla akrabalık bağları hala önemini korumaktadır. Şorlarla evlilik oranları da oldukça yüksektir.

Hakasya topraklarında (başlıca Balıksa ve Şora köylerinde) yaşayan 1078 Şor (cumhuriyet nüfusunun yaklaşık %0.2’si), Hakas bölgesine yerleştikten sonra genellikle ikinci nesilde kendilerini Hakas olarak tanımlamaktadırlar. Buna sadece dil, kültür ve görünüş benzerliği değil, aynı zamanda ortak “Tadar” öz adı da katkıda bulunmaktadır.

Sıkça Sorulan Sorular

Hakaslar, zengin kültürel mirasları, kadim dilleri ve karmaşık etnik yapılarıyla Sibirya’nın keşfedilmeyi bekleyen önemli Türk halklarından biridir. Onların hikayesi, Türk dünyasının geniş coğrafyasındaki çeşitliliğin ve dayanıklılığın canlı bir kanıtıdır.